સૌરાષ્ટ્રની ધરતી ઉપર હજુ માણસાઈના પાણી સુકાયા ના હતા તે સમયની વાત છે, સૌરાષ્ટ્રની ધરતી ઉપર 'પાણી પાણી' ના પોકાર સંભળાય રહ્યા હતા. શોર્ય ભીની સૌરાષ્ટ્રની ધરતી પાણી વગર ગમગીન બની હતી, ત્યારે સાવરકુંડલા પાદરે વહેતી નાવલી નદી પણ વરસના ચૈત્ર વૈશાખ મહિને કોરી ભઠ્ઠ થઈ ભેકાર બનતી હતી. પાણી વગર નાવલી નદીના કાળમીંઢ પથ્થરો સાંજ પડતા ત્યાથી પસાર થતા રાહદારીઓને એકલતાનો ભાસ કરાવતા નજરે આવતા. આમ પણ વર્ષ દરમિયાન ચૈત્ર વૈશાખ અને જેઠ મહીના નાવલી માટે કપરા હોય છે, આ ત્રણ મહીનામા નાવલી સૂકી ભઠ્ઠ થઈ જાય છે.
આમ એક વખત ઉનાળના વૈશાખ-જેઠના કડકડતા તાપ પડી રહ્યા હતા એવામા સાવરકુંડલા ને પાદર એક સાથે અગિયાર જાનો પરગામ થી સાવરકુંડલાના પાદરે આવી ને ઉભી હતી, પાણી વિના ત્રાસદી ભોગવતી પ્રજા માથી જાન નુ સામૈયુ કરવા કોઇ માણસ ગયો નહિ..
માંડવા સૂના.., માર્ગો વેરાન.., અને પાણી વગર લોકો ત્રાહિમામ...!!
એ એકઠા થઇ પોતાના રાજા સોમેશ્વર કોટીલા ને અરજ કરવા
પ્રજાપાલક રાજવી સોમેશ્વર મુજાયા પાણી લાવવુ પણ ક્યાથી? કોઇ સ્ત્રોત તો છે નહિ.. ગામના કૂવા અને વાવનાં તળિયાં દાણા ભરવાની કોઠીઓ જેવાં સુકકાંભઠ્ઠ છે. કુંટિયા ગાળી ગાળીને ગોરમટીના ઢગલા કર્યા, વીરડા ગાળી ગાળીને વેકરાના ગંજ ખડકાયા પણ ટિપોય પાણી નથી. ધિંગાણાની તોપો સામે માથું ધરી દેતા આંચકો ન ખાય એવા ભીડવીર આદમીનુ હ્રદય પાણી વગર ટળવળતી પ્રજા ને જોઇ ભીતર હચમચી ગયુ, રાજા ઉભા થયા અને માં ખોડીયાર ને સંભાર્યા ઘોડી પલાણી ને ખુલ્લી તરવારે સાવરકુંડલા ની દક્ષીણ માં એકાદ ગાઉ છેટે દેવી ખોડીયાર ના થાનકે આવી પહોચ્યા. સૂર્ય નારાયણ આથમી ગયઆ હતા, કાળી ડિબાંગ રાત ના અંધારા ધરતી પર પથરાઇ ગયા હતા. ત્યારે "માં! માં! માં!" કહેતા' ક સોમેશ્વર કોટીલાએ આઇ ખોડિયાર ને અરજ કરી.
"હે મગરવાહિની મારી નાવલી માં જળ ભરી દે..!! હે નાવલી નદિ
અમારા ગામની ગંગા સમાન, તુ અમને તારુ અમૃત જળનુ પાન કરાવ"
આફત વેળા આવતાં,
મેં તો અવર માગ્યું ના.
આજ તરસ્યાને જળ પા,
તું ગંગા અમારા ગામની " માં "
મન મહેરામણ, દલ દધિ,
નારી નજરું મેરુ પાર.
અમ જીવતરનો આધાર,
તુ ગંગા અમારા ગામની " માં "
આવ્યા તારે આશરે ભગવતી,
અમે આશા લઇ ને કોઈ.
તારા ઉર ને ઉજળાં જોઇએ,
નામે તારા નાવલી " માં "
નાવલીમા જળ ભરી રૈયત ને સુખી કર કા'તો પોતાના લોહિ થી માં ખોડીયાર ને અંજલી આપવા નો નિશ્વચય કરી આવેલ મહારાજ કોટીલા એ તલવાર પોતાના માથા પર ઉગામી, તલવાર ની ધાર ના તેજીલા કિરણો અંધારી રાત ને પણ અજવાળી રહ્યા વાતાવરણનો અંધકાર ભેકાર બન્યો હતો ત્યારે...
પડછંદ આવાજે આકાશવાણી થઇ કે "સબુર! સુમરા-સબુર! તારા જેવા પ્રજા ના નહાર ને મરવા દેવાય નહિ.! ઉભો થા ! ઉઠ! ઘોડી પલાણ, દોડાવી જા, જ્યા સુધી તારી ઘોડી દોડશે ત્યા સુધી નાવલીના બારે માસ પાણી છલકાશે, નાવલીના એ પાણીના બારે માહ વહેણ વહેતા રહશે, નાવલી ને કોઈ તાપ સુકવી શકશે નહી..
પણ., હા પાછુ વળી ને જોઇશ નહિ..!
તારી ઘોડી સુકાયેલી નાવલી નદિ ના પટ પર હાંકજે..!!
રાજા સોમેશ્વર તરવાર મ્યાન કરી ને ઉભા થયા, ઘોડી પર સવાર થઇ ઉપડ્યા પાછળ પાણી ના પુર ઉમટ્યા, આગળ ઘોડી અને પાછળ જાણે સમુદ્ર ઘૂઘવતો હોય એમ નાવલી નદીના પુર ઘસી આવ્યા! આમ ને આમ લગભગ એકાદ ગાઉ રાજા ઘોડી હાંકી ગયા..! દુર થી કુંડલાનું પાદર દેખાયુ. ગામ કુંડલાના પાદર ઉભા જાનૈયાઓના મોં પર તેણે હરખ પારખ્યો, ઘૂઘવતા નાવલી નદિના પાણી જોવા ગામ લોકો દોડી આવ્યા, ઢોલ, ત્રાસા અને શરણાઇના સૂર થી વાતાવરણ ગહેંકી ઉઠ્યું હતું.
ગામ લોકો નાવલીમા પાણી આવ્યાના હરખથી વગાડતા વાંજીત્રોના પ્રચંડ અવાજથી સોમેશ્વરની ઘોડી ભડકી ઉઠી, વાંજીત્રો નહી વગાડવા અને અવાજ નહી કરવા લોકોને ચેતવવા માટે સોમેશ્વરે પાછળ પીઠ ફેરવી કહ્યુઃ થોભો !" અવાજ ના કરો.. એટલું બોલતા યાદ આવ્યું કે પાછુ વળી ના જોવાની શરત ચુકાઇ ગઇ, એજ પળે નદિના ઘૂઘવતા આવતા પાણી સર્પ ની જેમ જમીન માં ઉતરી ગયા હતા, ગામતળ પુરુ થયુ દક્ષિણે થી હાકેલી ઘોડી ઓતરાદા પાદર માં આવી પહોંચી હતી, રાજવી ની મંશા તો નાવલી ને ગામ ની વચ્ચે થી હાંકિ પ્રજા ને પાણી થી ધરવી દેવા ની હતી.. પણ શરતચુક થઇ અટલે પાદર સુધી આવેલી ગંગા પાદરમા જ સમાઇ ગઇ હતી, આવી અણધારી ભુલ થી રાજા ની આંખો વિસ્ફારિત થઇ, આંખો માંથી બોર બોર જેવડા આંસુ સરી પડ્યા હતા ત્યારે એક ચારણ રાજા સોમેશ્વરને રોતા રોકિ દુહો કહે છે.
ભગીરથ જાચે ભોળીયો, ગંગા વહેવા કાજ,
તું તો એકલ હાથે ઝૂજીયો, "નાવલી" લેવા આજ..!!
અર્થાત: રાજા ભગીરથે ગંગાને જમીન પર ઉતારવા માટે ભોળા શંભુ શંકરને રિજવ્યા, જ્યારે તું તો નાવલી નદી માં નીર લાવવા કાજે એકલે હાથે ઝઝુમ્યો..!!
હે... પ્રજા પાલનહાર તને જાજા રંગ છે.
નદિને જીવંત જોતા અંતર અને આયખું રાજીપાથી ઊભરી ઊઠ્યાં.
આજે પણ સાવરકુંડલાની દક્ષિણે નાવલી નદી વહિ જાય છે.
અમે કાઠીયાવાડી.....